Voor wetenschappers hoort ‘her-overwegen', het talent waarover we het vorig weekend al hadden, bij hun vak: Je wordt, als wetenschapper, betaald om je bewust te zijn van de beperkingen van je inzichten. Er wordt verwacht dat je aan je kennis twijfelt, nieuwsgierig bent en je perspectief bijstelt naar aanleiding van nieuwe feiten. Alleen al de afgelopen eeuw hebben wetenschappelijke principes geleid tot spectaculaire vooruitgang op uiteenlopende domeinen. Biologen hebben penicilline ontdekt.
Dankzij raket-wetenschappers zijn we op de maan geland. Computerwetenschappers hebben internet gebouwd...
Wetenschap is een vak, maar ook een ‘denkwijze’, die verschilt van preken, aanklagen, of politiek bedrijven. Je wordt wetenschapper als je op zoek gaat naar de waarheid: door hypothesen te toetsen aan de realiteit via experimenten om zo dingen aan de weet te komen.
Maar, je hoeft geen wetenschapper te zijn om wetenschappelijk te redeneren.
Het is ook niet gegarandeerd dat wetenschappers altijd de wetenschappelijke aanpak hanteren. Soms kunnen ze veranderen in dominees, wanneer ze hun lievelingstheorieën verkondigen als het evangelie en weloverwogen kritiek als heiligschennis beschouwen.
Ze bedrijven politiek als ze zich laten leiden door populariteit in plaats van nauwkeurigheid. Ze schieten in de aanklagersrol als het een doel op zich wordt om tegenwerpingen in diskrediet te brengen.
In het boek, ‘Einstein: His Life and Universe’, schrijft auteur Walter Isaacson dat nadat Einstein de natuurkunde op zijn kop had gezet met zijn relativiteitstheorieën, hij zich verzette tegen de kwantumrevolutie. Hij schreef zelf hierover in één van zijn geschriften:
‘Als straf voor mijn minachting van autoriteit, heeft het lot van mij een autoriteit gemaakt’.
Soms, zo lijkt het dus, moeten zelfs grote wetenschappers wetenschappelijker denken.
Maar laat het nu ook nog een keertje zo zijn dat mentale krachtpatsers niet per se lenig zijn van geest.
Hoe groot je breinvermogen ook is, als je niet bereid bent om van gedachten te veranderen, laat je veel kansen van ‘heroverwegen’ voorbijgaan.
Rascijferaars zijn beter in het interpreteren van de uitkomsten – mits die hun overtuigingen bevestigen. Maar wanneer het empirische patroon botst met de ideologie, is een wiskundeknobbel juist in het nadeel. Hoe beter je bent met cijfers, des te slechter presteer je vaak in het analyseren van patronen die je mening in vraag stellen of tegenspreken.
Psychologisch merk je dat aan dit onderzochte patroon minstens twee vormen van vooringenomenheid ten grondslag kunnen liggen:
‘zien wat je -verwacht- te zien’ of anders gezegd, een voorkeur hebben voor bevestiging.
En ‘zien wat je -wilt- zien’, een voorkeur voor wenselijkheid.
Die vooringenomenheid kan een beletsel zijn om je intelligentie toe te passen, of sterker nog, die kan je intelligentie omvormen tot een wapen tegen de waarheid. Je vindt redenen om je geloof uitvoeriger uit te dragen, je zaak feller te bepleiten of je te laten meevoeren op de golf van je politieke richting. Het tragische hiervan is dat je niet meer beseft welke denkfouten daaruit kunnen voortkomen.
Het wordt natuurlijk heel grappig en zielig tegelijkertijd, wanneer mensen geloven dat ze objectiever zijn dan anderen en denken dat ze helemaal niet bevooroordeeld zijn. Intelligente mensen blijken vaker in die kuil te vallen.
Hoe slimmer je bent, hoe moeilijker het kan zijn om je beperkingen in te zien. Als je goed kunt denken, kun je misschien minder goed ‘heroverwegen’. Het lezen van de biografieën van de super-intelligenten van deze aarde, in deze eeuw, legt deze ‘valkuil’ in vele gevallen pijnlijk bloot.
Voor wetenschappelijk denken is een open houding niet voldoende: Je moet actief op zoek gaan naar redenen waarom je ongelijk zou kunnen hebben –niet naar argumenten die je gelijk bevestigen- en je mening herzien op basis van wat je leert.
In de andere denkrollen gebeurt dit zelden. Voor religeuze leiders is het vaak een teken van morele zwakte om van gedachten te veranderen; voor eeen wetenschapper duidt het juist op intellectuele integriteit. Voor aanklagers is het een nederlaag om zich te laten overtuigen; voor wetenschappers is dat een stap in de richting van de waarheid. Politici laten zich afwisselend leiden door beloning en bestraffing: wetenschappers laten zich overtuigen door sterkere logica en sterkere gegevens.
Als kennis macht is, dan is het besef van wat je niet weet wijsheid.
In wetenschappelijk denken zijn bescheidenheid, twijfel en nieuwsgierigheid belangrijker dan respectievelijk trots, vaste overtuiging en bevestiging. Als je uit de wetenschapperrol stapt, wordt de ‘her-overweeg-cyclus’ doorbroken en beland je in de cyclus van zelfoverschatting.
Als je preekt, zie je de hiaten in je kennis niet: Je gelooft dat je de waarheid al hebt gevonden. Trots leidt tot vaste overtuigingen in plaats van twijfel. Zo word je aanklager: scherp gefocust op een vernietigend oordeel vellen over andersdenkenden, terwijl je eigen overtuiging in steen is gehouwen. Zo beland je dan weer in een voorkeur voor bevestiging of wenselijkheid. Je wordt politicus, dia alles negeert of wegwuift wat niet goed valt bij de achterban – je leidinggevenden, je broodheren die je wilt imponeren. Je bent zo druk met indruk maken dat de waarheid op de achtergrond raakt. Mogelijk word je arrogant door de bevestiging. Als een arrivé rust je tenslotte op je lauweren in plaats van je overtuigingen nog echt op de proef te stellen.
Lieve lezer, als ik vandaag zo om me heen kijk, ben ik er vrij zeker van dat ‘heroverwegen’ een steeds belangrijkere eigenschap, zelfs een aangeboren gewoonte zou moeten worden.
Wie weet, misschien zou het wel een vak moeten worden, dat in de school-leerplannen en zeker in het Hoger, al dan niet universitair onderwijs wordt opgenomen. Mogelijk zouden de dan gevormde wetenschappers van de toekomst, in welk domein dan ook, op de hoogte kunnen zijn van hun gevaarlijkste valkuilen.
Natuurlijk kan ik het mis hebben. In dat geval zal ik mijn mening snel opnieuw in vraag stellen en ‘heroverwegen’.
Zaterdag 18 juni 2022
Met dank aan al mijn inspirators die de moed hebben om te ‘her-overwegen’
en in de hoop dat wij, lieve lezers, dat ook samen kunnen ontwikkelen en doorgeven.
Infospirator, Practical Shaman