‘Waarheid!’, Waar heb je het over?

‘De waarheid is veel minder een beschrijving van de werkelijkheid dan we denken. Het gaat erom wie de strijd wint.’

Dat zijn de woorden van socioloog Haron Harambam, die zich liet inspireren door het werk van socioloog, filosoof Bruno Latour.

De Waarheid is de afgelopen tijd volop onderwerp van discussie en vooral van strijd. Zo maken veel moeders zich zorgen over de veiligheid en doeltreffendheid van vaccinaties, terwijl anderen blijven hameren op het overweldigende wetenschappelijke bewijs dat er niets aan de hand is. Zo wordt er ook heftig getwijfeld over wie of wat de World Trade Center torens naar beneden heeft gehaald, terwijl anderen het weer onvoorstelbaar vinden dat het gangbare verhaal over de aanslagen van 9/11 zo betwist kan worden. En wat te zeggen over de opwarming van ons klimaat, die voor allen een grote zorg lijkt, maar voor sommigen toch echt niet door ons veroorzaakt wordt.

Met de komst van Donald Trump als president van de Verenigde Staten is de discussie over de Waarheid alleen nog maar prominenter geworden. Want waar gaat het allemaal heen als de machtigste persoon van de wereld te pas en te onpas allerlei kritische geluiden en zelfs hele instituten, zoals de gerespecteerde media, als nep bestempelt terwijl anderen er ondertussen wel zeker van zijn dat later zal blijken dat hij misschien wel één van de enige ‘waarheid-sprekers’ van deze tijd was? Van verschillende kanten wordt geroepen dat wij nu in het ‘post-waarheidtijdperk’, of in het ‘cultureel relativisme’ zijn beland, een wereld waarin objectieve feiten een steeds kleinere rol spelen en emotionele of persoonlijke overtuigingen in toenemende mate als feitelijke waarheden gepresenteerd worden.

Ik zal hier zeker niet zeggen dat discussies over ‘de waarheid’ niet van alle tijden zouden zijn. Ik kan mij nog best herinneren hoe wanneer mijn ouders vroeger dicussiëerden, mijn moeder altijd verbolgen reageerde wanneer mijn vader, met zijn gekende vanzelfsprekendheid, zei dat dit toch gewoon ‘de waarheid’ was. 'Ja, -jouw- waarheid zul je bedoelen', scheerde ze dan steevast. Waarbij ik als kind al bedacht: ‘Jamaar moeder, jouw antwoord veronderstelt dan toch dat jij wel beter weet?’

De kiem van mijn fascinatie voor de waarheid is dus echt niet nieuw.

Want wat is ‘waarheid’ eigenlijk? Is er zoiets als een absolute, universele waarheid en wat heeft die te maken met de externe realiteit, de wereld die wij om ons heen zien? Of is de waarheid vooral een subjectieve afspraak tussen mensen? En wie bepaalt eigenlijk wat dat dan is?

In mijn zoektocht leerde ik dat verschillende van de eerste postmoderne filosofen benadrukten dat er niet zoiets kan bestaan als een universele waarheid, maar dat deze altijd afhankelijk is van plaats en tijd en vooral ook van macht, van wie in staat is om een bepaald idee als waarheid geaccepteerd te krijgen.

Wetenschappelijke kennis, die wij als waarheid zijn gaan zien, is daarom ook helemaal niet zo objectief en universeel als gedacht wordt. Er bestaan volgens postmodernisten dan ook allerlei verschillende waarheden naast elkaar, die inherent niet beter of slechter zijn dan andere waarheidsclaims. Maar de geloofwaardigheid hangt veel meer af van hoe goed wetenschappers in staat zijn om anderen te mobiliseren als bondgenoten om deze werkelijkheid als waarheid geaccepteerd te krijgen.

Andere wetenschappers, of andere groeperingen in de samenleving, zullen namelijk proberen dit netwerk kapot te maken en zo hun eigen versie van de werkelijkheid te bevorderen. Dat laat zien hoe wetenschappelijke feiten onder heel specifieke omstandigheden en met heel specifieke methoden door wetenschappers geconstrueerd worden. ‘Wetenschappelijke feiten’ zijn dus niet zozeer een spiegel van de natuur, maar worden actief geconstrueerd door wetenschappers. Dit maakt de feiten natuurlijk niet minder waar, maar wel ‘mensenwerk’.

---

Wetenschappelijke ontdekkingen zijn niet zozeer het resultaat van ingenieus laboratoriumwerk, maar komen eerder voort uit een complexe strijd tussen allerlei verschillende actoren met verschillende kenmerken, achtergronden en belangen. Wil je als wetenschapper jouw ideeën over de werkelijkheid laten slagen als feiten, dan moet je anderen kunnen meenemen die jouw project gaan steunen, je moet nieuwe allianties sluiten, tegenstanders uitschakelen, en ga zo maar door. Het succes van wetenschappelijke feiten wordt dus vooral in de wereld buiten de laboratoria bepaald.

Dit inzicht geeft mij een vreemd en ongemakkelijk gevoel, want als je krantenberichten op de wetenschapspagina's leest, discussies op het internet volgt of zelfs wetenschappers zelf aan het woord hoort, is dit gangbare idee over feiten en de waarheid springlevend. Ik zie de werkelijkheid ondertussen alsof iedereen alleen maar de jonge vrouw ziet, en ik ook de oude vrouw - om de beroemde optische illusie aan te halen. En dat roept een continue stroom aan emoties op: van irritatie over hoe in publieke discussies 'feiten' maar steeds worden aangehaald als iets objectiefs en vaststaands, tot bewondering en verzuchting over het werk dat verricht moet worden om bepaalde ideeën over de werkelijkheid breed aanvaard te krijgen. Denk bijvoorbeeld aan de menselijke opwarming van het klimaat en hoe moeilijk het lijkt om deze werkelijkheid aanvaard te krijgen.

Het is duidelijk dat mijn zoektocht een stuk langer zal worden dan ik gedacht had.

Ik leer bij van ieder stukje inspiratie en waarschijnlijk kom ik op die manier, stapje per stapje, wel dichter bij ‘een’ essentie van mijn vraag:

Of ... misschien dien ik te aanvaarden dat mijn vraag 'verouderd' is, of zelfs niet meer relevant in de tijd waarin we leven? ‘Bestaat er nog zoiets als ‘universele waarheid’?

In ieder geval, superdank alvast lezer om me in deze zoektocht te willen volgen en inspireren.

sjamaancoach.be

Infospirator